متات‌نيوز- در حالی از مدرسه «عباسقلی خان» مشهد به عنوان تنها مدرسه باقی مانده از دوران صفویه در این شهر یاد می‌شود که یک سازه الحاقی در میان حیاط عملاً نمای این اثر ثبت ملی را از بین برده است. این در حالی است که مسوولان این حوزه علمیه مدعی‌اند که مشاور بازسازی از میراث فرهنگی مجوز گرفته است و بالعکس میراث فرهنگی مدعی است با آنها هماهنگ نشده است.
مریم اطیابی- به گزارش معماری
نیوز؛ می‌گویند تنها مدرسه باقی مانده از دوران صفویه در مشهد است که در زمان سلطان
سلیمان صفوی بنا شده است و بانی آن عباسقلی خان شاملو حاکم خراسان بزرگ و هرات بوده
است که نام وی در فرمان شاه سلیمان در پیشانی سردر ورودی ذکر شده است. مدرسه عباس قلی
خان در ضلع جنوبی خیابان نواب صفوی واقع شده و ضلع شرقی بنای مدرسه همجوار با بازاری
معروف به نام بازار «حضرتی» است. وقتی می‌خواهید وارد بنا شوید بنری با زمینه آبی روی
گونی‌های کشیده شده بر روی داربست جلوی ورودی خودنمایی می‌کند:« زائرین و مجاورین ارجمند
در راستای حفظ میراث فرهنگی و عمل به وقف‌نامه واقف خیراندیش عباسقلیخان شاملو عملیات
عمرانی و بازپیرایی مدرسه علمیه عباسقلیخان شاملو زیر نظر کارشناسان و اساتید مجرب
در حال انجام است.»
وارد که می‌شوی صاحبخانه بی‌تکلف
به استقبال می‌آید و همگان را به سمت سازه‌ای فرا می‌خواند که به یکباره میخکوبت می‌کند.
این بی‌گمان چادری نیست که وسط بنای 350 ساله برپا شده باشد. این یک سازه الحاقی بزرگ
است که عملاً حریم منظری را به طور کامل مخدوش کرده و بر روی عرصه مدرسه عباسقلیخان
که به شماره 1617 در سال 57 به فهرست اثار ملی پیوسته، احداث شده است.
آن هم مدرسه‌ای که به سبک
بناهاي چهار ايواني رايج در مدارس خراسان بوده و با 104 حجره در دو طبقه برای سکونت
طلاب بنا شده و در مقابل هر حجره غرفه‌ای مشرف به صحن وسیع مدرسه قرار دارد و همچنين
12 راه پله برای رفتن به طبقه دوم ساخته شده است.
در حیاط هم که دور می‌زنیم
فقط این سازه الحاقی نیست که غم به دلت راه می‌دهد. نمای ایوان‌های هر 2 طبقه کاشی
کاری شده و با روش سنتی تزئین یافته است. کاشی‌ها از نوع معرق و با رنگ‌های گوناگون
هستند اما آنچه در این بین سبب حیرت است جابه جا مرمت کردن و نصب کاشی‌ها است به طوری
که برخی نقوش را مخدوش کرده و نظم آن را از بین برده است.
از سال 1387 بر اساس رای دیوان
عالی کشور تولیت این مدرسه به مرتضی شاملو که هفتمین نسل پسری عباسقلی خان است، سپرده
شده است. حالا دکتر سپهری شاملو هشتمین نسل باقی مانده و متولی بنای مذکور هنگامی که
با این واکنش مواجه می‌شود که ساخت این سازه یک تخلف آشکار است، می‌گوید:« شاید خیلی‌ها
معتقد باشند که این یک تخلف است اما شما هم بپذیرید اینجا یک مجموعه فعال است که حدود
200 طلبه از ایران، افغانستان، پاکستان، آذربایجان در دل خود جای داده است. آن هم طلابی
که همگی تحصیلات دانشگاهی از کارشناسی تا دکتری دارند. آنها نیاز به مکانی دارند که
حداقل در آن نماز و درس بخوانند.»
هنگامی که عنوان می‌شود حوزه
علمیه خود باید نمونه بارز رعایت قانون باشد و قانون‌شکنی شما شاید دیگران را در مشهد
برای تخریب آثار تاریخی بیشتر ترغیب کند، اظهار می‌کند:« شما به جای متولی این موقوفه،
وقتی مرحوم عباسقلیخان وصیت کرده که طلاب در این مدرسه آموزش ببینند و اساس وقف ساختمان
بر همین اصل است چه باید کرد. ما می‌خواستیم در زیرزمین چنین کاری را انجام دهیم که
دوستان میراث موافقت نکردند.»
او اضافه می‌کند:« آنها برای
ساخت یک سازه نیز بر اساس نظر کارشناسی‌شان اظهار کردند هرچقدر ارتفاع بنا هست به همان
اندازه باید از پای دیوار فاصله گرفت و گودبرداری کرد. از آنجا که ارتفاع بنا در برخی
جاها تا 13 متر هم می‌رسید. 13 متر پیشروی به داخل حیاط از هر ضلع عملاً جز یک بنای
بسیار باریک چیزی باقی نمی‌گذاشت. برای همین تصمیم به ایجاد یک سازه الحاقی برای تدریس
و اقامه نماز کردیم که البته به محض امکان برگزاری کلاس‌ها در جای دیگر این سازه جمع‌آوری
می‌شود. در حال حاضر زمینی را در نزدیکی‌های مدرسه برای ساخت مدرسه جدید خریداری کردیم
و قرار است این مکان را به موزه یا موقوفات میرزا عباسقلی خان تبدیل کنیم.»
شاملو وقتی با این پرسش مواجه
شد که پس در دوره صفویه طلاب چه می‌کردند؟ توضیح می‌دهد:«در آن زمان ظاهراً اینجا کاربرد
خوابگاهی داشته است. از سویی کلاس‌های درس حجره به حجره برگزار می‌شده اما امروزه با
پیشرفت تکنولوژی و آمدن فن آوری جدید ما مجبوریم کلاس‌ها را( مثلاً برای نمایش فیلم
یا پاورپوینت و...) در این سازه الحاقی برای عموم طلاب برگزار کنیم. لطفاً محدودیت‌های
هر زمان را با ظرف وجودی خودش بسنجید.»
سلیمان نوری فعال میراث فرهنگی
مشهد نیز در این باره می‌گوید:«میراث مدعی است که هیچ مجوزی به آنها نداده است اما
متولیان مدرسه تاکید می‌کنند از میراث فرهنگی برای این سازه مجوز گرفته‌اند. آنها مدعی
هستند مشاور بازسازی مدرسه مجوز را گرفته است اما هنوز هیچ چیزی به میراث فرهنگی مبنی
بر مجوز آنها ارائه نداده اند. از سویی میراث فرهنگی مدعی است که صرفاً جلسه هم اندیشی
با متولیان مدرسه برای ساخت این سازه برگزار کرده اما به هیچ عنوان مجوزی برای ایجاد
سازه دائم صادر نکرده است و حتی هنگام گفت و گو هم سخن از سازه‌ای با این مساحت و با
این شکل از مصالح که عملاً آن را تبدیل به یک سازه دائمی می‌کند، نبوده است.»
وفا ثابتی مسئول پایگاه میراث
فرهنگی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی نیز در پاسخ به این پرسش که چگونه میراث مجوز ساخت
این سازه الحاقی را آن هم وسط عرصه داده است، می‌گوید: « این بنا حداقل چهار سال است
که ساخته شده و در دوره مدیریت بنده نبوده است اما به طور کلی با میراث فرهنگی هماهنگ
نشده است. ما با ایجاد بنا در زیر زمین مخالفت کردیم. فقط صحبت از یک سازه الحاقی شد
آن هم نه چنین سازه‌ای!»
او با اشاره به اینکه، 10
مجموعه تاریخی در مجموعه آستان قدس رضوی وجود دارد، می‌گوید: « 40عدد از این آثار در
بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی قرار دارد که از این تعداد، 10 اثر با وجود اینکه در فهرست
آثار ثبتی است، تخریب و نیز 30 اثر در پیرامون حرم مطهر عموما به صورت تک بنا در بافت
پراکنده شده است.»
او در ارتباط با عدم پیگیری
سازمان میراث فرهنگی برای ثبت و مرمت آثار تاریخی بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی توضیح
می‌دهد:« در سال 94 بدترین سال مالی تجربه شد و در واقعا اعتبار این مجموعه چه از نظر
ملی و چه استانی صفر بود، بنابراین طبیعتا این شرایط حفاظت و مرمت آثار را نیز با مشکل
روبرو کرد.»
اطراف حرم و بافت تاریخی از روی پشت بام مدرسه
مطابق کتیبه سردر مدرسه تاریخ
بنای آن سال 1077 هجری قمری است. در سال‌های اخیر بخشی از قسمت جلو مدرسه در مسیر توسعه
فلکه حضرت رضا (ع) قرار گرفت و سر در ورودی آن به سبب ارزش تاریخی نگهداری توسط مهندسان
آستان قدس رضوی با ریل به عقب کشیده و به مدرسه متصل شده است. اگر روی پشت بام این
بنای فاخر بروید از سمت غربی مدرسه طرح توسعه حرم کاملاً مشهود است بر روی پشت بام
بارگاه امام رضا (ع) را هم می‌توان دید. در سمت شرقی بنای مدرسه هم چند دکان خودنمایی
می‌کند.
اما دکتر سپهری شاملو آخرین
متولی مدرسه عباسقلیخان گلایه‌هایی نیز دارد. از جمله آن که به گفته وی موقوفه مذکور،
در سال 86 به متولی تحویل داده شده است. این مدرسه دارای موقوفات مزروعی بی‌شماری بوده
و املاک موقوفه آن از خارج دروازه شرقی مشهد تا هرات امتداد داشته است.
عباسقلیخان پس از بنای این
مدرسه املاکی را در مشهد از جمله (همگی و کل یک باب کاروانسرای معمور در پایین خیابان
صحن روضه مقدسه متبرکه، کل دکاکین قیصریه و ...)، دارالسلطنه هرات، ولایت جام، باخرز،
فراه و بادغیس وقف کرده است.
اکنون از آن همه املاک تنها
رقبات واقع در مشهد مقدس رضوی و نیز مزرعه یاقوتی در حوالی تربت جام در تملک وقف است.و
از 76 رقبه پشتوانه وقف، 3 رقبه به متولی تحویل شده است که طبق وقف نامه، بیش از سه
سال نباید اجاره داده شود.
او یادآور می‌شود که تاکنون
شاید حدود 1.5 تا 2 میلیارد تومان برای احیا مدرسه خرج شده است اما مسوولان میراث فرهنگی
صرفاً به کمک کارشناسی و نه مالی بسنده کرده‌اند. از سویی طبق وصیت عباسقلیخان متولی
این مدرسه نسل به نسل باید از بین فرزندان وی و در صورت نبودن فرزند، منتسبان به آنها
و در صورت نبود آنها آستان انتخاب شود. اما 80 سال پیش بر اثر اختلافات خانوادگی اداره
فرهنگ و پس از آن اداره اوقاف نگهداری بنا را برعهده می‌گیرند و پس از انقلاب با ارائه
مدرک به دادگاه سرانجام این بنا تحویل نسل هفتم شاملوها داده می‌شود آن هم در حالی
که مخروبهای بیش از بنا باقی نمانده و شاملوها با همت خود این بنا را مرمت می‌کنند
و با رفت و آمد روزافزون طلاب رنگ و بوی دیگری به این بنای مرده می‌دهند.
به گزارش معماری نیوز؛ لطفا
این تصویر ذهنی را پاک کنید که این عباسقلیخان نسبتی با عباسقلیخان شعر دوران کودکیتان(
داشت عباس قلی خان پسری ، پسر بی ادب و بی هنری ، اسم او بود علی مردان خان، کلفت خانه
ز دستش به امان و..) که مرحوم میرزاده عشقی سروده است، داشته باشد.عباسقلیخان پسر
حسن‌خان شاملو، یکی از رجال سیاسی، نظامی، فرهنگ دوست و خیر صفوی است.
وی مدتی قورچی شمشیر و سپس
داروغه قم و بعد از فوت پدرش به سال 1050 هجری قمری به دستور شاه صفی، حاکم مستقل هرات
و بیگلر بیگی خراسان شد.
عباسقلیخان در دوران شاه
عباس دوم و شاه سلیمان در سمت مذکور باقی ماند و در سال 1058 هجری قمری که شاه عباس
دوم به منظور تصرف قندهار به هرات وارد شد؛ عباسقلیخان از او پذیرایی شایانی کرد
و در نبردهای او شرکت فعال داشت.
وی نزدیک به 30 سال حاکم هرات
و بیگلر بیگی خراسان بود و با مردم به کاردانی، عدل و مروت رفتار می‌کرد؛ در شعر به
ویژه نوع معما دستی داشت.
عباسقلی خان در ایام حکمرانی
خود بناهای عام المنفعه فراوانی را در خراسان احداث کرد که پهنه ای به گستردگی مشهد
تا هرات، بادغیس و فراه افغانستان را شامل می شود، به گونه ای که هم اکنون بیش ار
40 درصد موقوفات وی در افغانستان قرار دارد.
جد بزرگ وی حسین قلی خان
شاملو 20 سال، پدرش حسن‌قلی خان 23 سال و عباسقلی خان 34 تحت حکومت مرکزی و به دستور
پادشاهان صفوی امیرالامرا، بیگلر بیگی خراسان بزرگ و قورچی شمشیر بودند. آنها افزون
بر مشق سیاست در مشق رزم نیز استاد بودند به گونه‌ای که در دوره حکمرانی آنها ازبک‌ها
جز یکی دو بار با حمله‌های کوچک جرأت نزدیک شدن به مرز خراسان بزرگ را در دل راه ندادند.
حسن قلی خان اهل شعر و ادب نیز بود و خط بسیار خوشی داشت. تا انجا که نسخه‌ای از خط
وی در کتابخانه مجلس، کتابخانه پاریس و مدرسه عباسقلی خان نگهداری می‌شود.